W porównaniu do krajów europejskich, gdzie clastering jest dosyć popularną formą współpracy między przedsiębiorcami, Polska niestety pozostaje w tyle. U nas w kraju jest to wciąż inicjatywa nowa i mało znana i dlatego też może nie wszyscy chętnie się jej podejmują.

Przybliżymy pojęcie klastrów przemysłowych.

Co to jest klaster?

Klaster nie jest wynalazkiem XX, a tym bardziej XXI wieku. Początki koncepcji klastrów sięgają 1890 roku, kiedy to słynny ekonomista Alfred Marshall pokazał światu swoje dzieło zatytułowane „Zasady ekonomii”.

Słowo klaster pochodzi ang. cluster, inne nazwy to grono, wiązka przemysłowa, lokalny system produkcyjny, biegun kompetencji.

Pojęcie klastra zostało po raz pierwszy zdefiniowane przez ekonomistę Michaela E. Portera, profesora, kierownika Instytutu Strategii i Konkurencji na Harvard Business School, światowej sławy eksperta w dziedzinie strategii organizacji i konkurencji.

„Klastry przemysłowe to geograficzna koncentracja konkurencyjnych firm w powiązanych sektorach, związanych ze sobą gospodarczo, dzielących te same umiejętności, technologię i infrastrukturę. W klastrze, wielkie i małe przedsiębiorstwa osiągają znacznie więcej niż gdyby miały pracować same, dzięki sieci związanych przedsiębiorstw, dostawców, usług, instytucji akademickich oraz producentów skoncentrowanych na tym samym obszarze. Koncentracja wspomaga tworzenie nowych przedsiębiorstw, produktów oraz nowych miejsc pracy dla wysoko wykwalifikowanych, dobrze opłacanych pracowników. Klastry stanowią o sile każdej gospodarki narodowej, regionalnej, stanowej, a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach gospodarczo rozwiniętych."

Charakterystyczną cechą klastrów przemysłowych jest to, że przedsiębiorstwa w nich skupione konkurują ze sobą, ale jednocześnie współpracują w tych obszarach, gdzie możliwe jest wyzwolenie efektów synergicznych wspólnych działań (np. wspólne prace badawczo-rozwojowe). Konkurencja nie wyklucza wzajemnych, korzystnych interakcji z innymi firmami, a może stać się motorem ich rozwoju. W języku angielskim sytuację taką określa się słowem co-opetition (od cooperation i competition). Taka sytuacja jest możliwa, gdy koncentracja specyficznych w danym sektorze zasobów i kompetencji osiągnie masę krytyczną, przy której klaster staje się atrakcyjnym ośrodkiem i przyciąga dalsze zasoby.

Co wpływa na dobre funkcjonowanie klastrów?

Im bardziej różnorodne podmioty wchodzić będą we współpracę w ramach klastra – tym lepiej dla klastra. Większa różnorodność może bowiem oznaczać większy stopień samowystarczalności klastra. Najważniejszymi typami podmiotów, których obecność w klastrze może sprzyjać wzrostowi konkurencyjności tego klastra są:

• Przedsiębiorstwa funkcjonujące w klastrze (firmy produkcyjne i usługowe, wyspecjalizowani dostawcy, firmy w pokrewnych sektorach, kanały dystrybucji, klienci, producenci komplementarnych wyrobów);
• Instytucje sektora badawczo-rozwojowego (m. in.: szkoły wyższe, instytuty naukowe);
• Instytucje pośredniczące (organizacje pozarządowe, organizacje branżowe, ośrodki innowacji i przedsiębiorczości);
• Instytucje finansowe.

Z punktu widzenia struktury klastrowej najważniejszą jej cechą jest utrzymywanie relacji przez różnorodne podmioty w ramach klastra, co w efekcie składa się na tzw. efekt synergii, czyli wzmocnienie skuteczności każdego pojedynczego partnera w klastrze (dzięki innym partnerom) oraz nieporównywalnie zwiększone możliwości całego klastra w porównaniu z potencjałem jego części składowych.

Najważniejszymi relacjami w ramach klastra są:

• Relacje między przedsiębiorstwami: zachodzące bezpośrednio lub przy pomocy instytucji pośredniczących;
• Relacje między przedsiębiorstwami a sferą badawczo-rozwojową (B+R): zachodzące bezpośrednio lub przy pomocy instytucji pośredniczących;
• Rynkowa dyfuzja technologii: nabywanie przez przedsiębiorstwa technologii i innowacji, np. w postaci zakupu licencji;
• Transfer wiedzy przez pracowników: przemieszczanie się pracowników pomiędzy sferą B+R i systemem edukacji oraz przedsiębiorstwami, wszelkie formy podnoszenia innowacyjności.

Kiedy możemy mówić o klastrze?

Aby mówić o klastrze muszą zaistnieć przede wszystkim powiązania pomiędzy przedsiębiorstwami - zarówno pionowe, np. poprzez łańcuchy zakupów, sprzedaży, jak i poziome, poprzez produkty i usługi komplementarne, stosowanie podobnych wyspecjalizowanych produktów, technologii oraz standardów.

Liczący się na świecie badacz klastrów i sieci przedsiębiorstw Christian Ketels wymienia trzy następujące atrybuty klastrów:

1. Geograficzna bliskość – ma to duże znaczenie dla funkcjonowania klastra. Jest ona konieczna, jeśli mają wystąpić pozytywne efekty przenikania wiedzy, informacji i korzystanie z tych samych zasobów.
2. Wspólny cel - na który będzie nakierowana aktywność firm, aby móc czerpać korzyści z geograficznej bliskości oraz interakcji. Duże znaczenie mają więc powiązania między przedsiębiorstwami oraz instytucjami z otoczenia biznesu.
3. Interakcje - tak ważne dla istnienia klastra, muszą zachodzić między odpowiednio dużą liczbą uczestników – firm oraz instytucji.

Warto podkreślić, że dla powstania czy też istnienia klastra nie jest konieczna aktywność władz państwa, w tym samorządowych. Klastry często istnieją, a firmy, które są ich uczestnikami, niekiedy nie zdają sobie z tego sprawy. Działania w ramach polityki gospodarczej czy też posunięcia samorządu gospodarczego mogą być jednak pomocne w rozwijaniu i umacnianiu klastrów oraz w kształtowaniu wśród przedsiębiorstw świadomości bycia jednym z członków klastra.

Warto wyróżnić pewne podstawowe warunki, których wystąpienie jest konieczne, by klaster mógł zaistnieć i tym samym dobrze i sprawnie funkcjonował:

• Niezaburzona komunikacja między członkami klastra to podstawowy czynnik.
• Cel współpracy, który musi być właściwie i jasno określony przed rozpoczęciem działalności. Musi on spełniać następujące kryteria: być zrozumiały, mierzalny, realny, umiejscowiony w czasie oraz każdemu musi zostać przypisany poziom odpowiedzialności za ten cel.
• Grupa inicjacyjna – pojawienie lub zaistnienie takiej grupy jest nieodzownym czynnikiem, to na jej barkach będzie spoczywał ciężar sprawnej organizacji przedsięwzięcia i określenia zasad współpracy. Ponadto dla prawidłowego funkcjonowania klastra, inicjatorzy powinni być grupą zróżnicowaną, tak więc będą nimi nie tylko zainteresowani współpracą przedsiębiorcy, ale również organizacje samorządowe, dostawcy, uczelnie, laboratoria, centra nowych technologii i innowacji, a także instytucje około biznesowe, fundusze typu venture, business angels i inne.
• Budowanie zaufania powinno odbywać się w oparciu o strategię klastra a nie w oparciu o markę jednego przedsiębiorcy.
• Określenie obszarów potencjalnej współpracy między firmami z danego regionu i branży.

Im bardziej różnorodne podmioty wchodzić będą we współpracę w ramach klastra – tym lepiej dla klastra. Większa różnorodność może bowiem oznaczać większy stopień samowystarczalności klastra. Najważniejszymi typami podmiotów, których obecność w klastrze może sprzyjać wzrostowi konkurencyjności tego klastra są:

• przedsiębiorstwa funkcjonujące w klastrze (firmy produkcyjne i usługowe, wyspecjalizowani dostawcy, firmy w pokrewnych sektorach, kanały dystrybucji, klienci, producenci komplementarnych wyrobów);
• instytucje sektora badawczo-rozwojowego (m. in.: szkoły wyższe, instytuty naukowe);
• instytucje pośredniczące (organizacje pozarządowe, organizacje branżowe, ośrodki innowacji i przedsiębiorczości);
• instytucje finansowe.

Cykl życia klastrów, modele i rodzaje klastrów.

Dla klastrów, podobnie jak dla innych bytów, wyodrębnić można cykl życia, który jest zarazem jednym z kryteriów ich podziału:

• Embrionalne – zalążki konstytuujących się klastrów. Współpraca pomiędzy istniejącymi firmami zaczyna się dopiero tworzyć, są to najczęściej klastry operujące na stosunkowo młodych rynkach, np. w obszarze wysokich technologii.
• Wzrostowe - rozwijające się i posiadające przestrzeń do dalszego rozwoju. Charakteryzują się większą, znacznie lepiej obserwowalną dynamiką tworzenia powiązań.
• Dojrzałe – wykształcone formy, stabilne, dla których dalszy wzrost jest ciężki do osiągnięcia.
• Schyłkowe formy rozpadu klastrów. Klastry, które osiągnęły swój szczyt rozwoju i zaczynają się kurczyć. Może to być efekt związany z kurczeniem się rynków, na których operowały przedsiębiorstwa skupione w klastrze lub z innymi, niekorzystnymi zmianami w ich otoczeniu. Co jest istotne, klastry w fazie schyłkowej mają możliwość przeorganizowania swojej struktury, zmiany produkcji i powtórnego rozpoczęcia cyklu życia.

Możemy zauważyć, że cykl życia klastra jest podobny do cyklu życia produktu w nim wytworzonego.

Najważniejsze osie rozwojowe klastrów dzielą je na dwie zasadnicze grupy:

• Klastry technologiczne – powiązane łańcuchem wartości dodanej, silnie zorientowane na wysokie technologie, utrzymujące ścisłe powiązania z ośrodkami naukowo-badawczymi, często wręcz z nich wyrastające; takim klasterem jest np. Dolina Krzemowa;
• Klastry tradycyjne (historyczne) – oparte na know-how i wiedzy pokoleń; ich powiązania technologiczne, a także kontakty z sektorem badawczym są ograniczone; np. winnice regionu Bordeaux we Francji lub szwajcarski przemysł zegarmistrzowski.

Innym powszechnie używanym podziałem jest podział oparty na pracy Markusen i wyróżnia on trzy rodzaje klastrów przemysłowych:

• Klastry sieciowe (dystrykty przemysłowe) - składają się z sieci małych firm w tym samym lub podobnym sektorze produkcji, charakteryzujących się możliwością szybkiej adaptacji do zmieniającego się rynku i zróżnicowanych wymagań poprzez współpracę i używanie nowych technologii; brak tu jednego centralnego punktu, wokół którego skupiają się przedsiębiorstwa, przykładami klastrów sieciowych jest Dolina Krzemowa i północne Włochy.
• Klastry typu koncentrycznego (Hub & Spoke – dosłownie „oś i szprychy”) w tym klastry satelitarne (gałąź produkcji) - charakteryzują się istnieniem wielkich firm, wokół których zakotwiczona jest sieć dostawców (towarów i usług). Mniejsze firmy są związane z firmą dominującą poprzez łańcuch dostaw; Usługi finansowe i biznesowe dostosowane są do potrzeb firm dominujących, a rynek pracy jest mniej elastyczny niż w klastrze sieciowym. Przewaga i zysk regionu zależą więc od firmy lub przemysłu dominującego, a ten może powstrzymywać zdolność dostosowania się do zmian. Istnieje możliwość fragmentacji klastrów koncentrycznych. Region lokalizacji dużej firmy może być trzonem, a inne regiony są tylko gałęziami produkcji. Klastry, które są szprychami dla osi można nazwać klastrami satelitarnymi. W regionie takim zachodzi minimum wymiany i współpracy, a większość powiązań stanowią zewnętrzne powiązania produkcyjne i inne związki z trzonem. Rynki pracy są zazwyczaj zależne od firmy i charakteryzowane wysokim stopniem migracji do i z klastra.
• Klastry instytucjonalne (zakotwiczone wokół instytucji) - są zdominowane przez publiczne lub niedochodowe jednostki, takie jak: laboratoria badawczo-rozwojowe, uniwersytety, systemy obronne lub administracja publiczna. Duże instytucje przyciągają grono dostawców nastawionych na zaspokajanie ich potrzeb.

Jedna z teorii wyróżnia trzy podstawowe modele klastrów:

• model włoski - bez formalnej struktury, klaster inicjują firmy z danego sektora, występują silne związki i wysoki poziom tożsamości lokalnej
• model duński - inicjatywa powstania pochodzi od czynników rządowych, występuje neutralny broker sieciowy
• model holenderski - aktywna postawa rządu, nacisk na innowacje, duża rola ośrodka naukowego.

Dlaczego warto być w klastrsze? Co on daje?

Przedsiębiorcy działający w realiach współczesnej gospodarki poszukują źródeł przewag konkurencyjnych w celu osiągnięcia „nowej jakości”, ścieżek rozwoju, a co za tym idzie, zysku dla swojego przedsiębiorstwa. Mogą to osiągnąć dzięki klastrom.

Bycie członkiem klastra pozwala firmie powiększyć albo przebudować posiadany zestaw zasobów, umiejętności i kompetencji lub poprawić jakość posiadanych aktywów. Poza tym przekłada się bezpośrednio na zachowanie się przedsiębiorstwa na rynku, które już nie tylko rywalizuje, ale także szuka pól współpracy z konkurentami, dostawcami, klientami czy podmiotami ze sfery otoczenia biznesu.

Poniżej wypunktowano kluczowe korzyści uczestnictwa w klastrze:

• Dostęp do wyspecjalizowanych i zaawansowanych zasobów, takich jak kluczowe umiejętności i kapitał ryzyka
• Dostęp do wyspecjalizowanych dostawców, usług, infrastruktury, dostęp do wymagających klientów, których potrzeby antycypują zmiany na rynku międzynarodowym
• Bliskość rywali rynkowych, którzy walczą o przywództwo w branży – czynnik wywierający presję na innowacje
• Bliskość innowacyjnych branż pokrewnych, wspierających oraz powiązanych z nimi instytucji – podobieństwa w zakresie np. technologii, umiejętności, klientów, infrastruktury, dostawców, pełnionych funkcji, pozytywnie wpływają na przenikanie innowacyjnych technologii między firmami
• Bliskość innych podmiotów powiązanych z klastrem ma pozytywny wpływ na procesy kooperacyjne
• Możliwość podejmowania przedsięwzięć, których realizacja powoduje obniżenie kosztów i ryzyka. Dzięki niemu przedsiębiorcy mają możliwość wymiany aktualnych trendów/myśli technologicznych i gospodarczych, co przyczynia się do rozwoju oferowanych usług i produktów.
• Oddziaływanie na okoliczne ośrodki naukowe, jak również na władze lokalne ze względu na specyficzny charakter klastrów, gdzie wymienione powyżej instytucje wspierają organizowane przez klaster przedsięwzięcia.
• Zwiększenie szans eksportowych dla firmy. Bycie w klastrze pozwala stworzyć wspólne biura sprzedaży na rynki zagraniczne, a także poszerzać rynki zbytu.
• Wspólne działania promocyjne, nie tylko marki stowarzyszenia, w którym działają, ale również każdego z poszczególnych jego członków.
• Umożliwienie uzyskania większej siły w negocjacjach z dostawcami i odbiorcami, co pociąga za sobą obniżenie kosztów produkcji i uzyskanie większych profitów.
• Firmy mogą również wspólnie starać się o dofinansowanie zewnętrzne i niewątpliwie mają większą możliwość otrzymania takiego wsparcia.

Jak widać zyski z przystąpienia do klastra obejmują niemal wszystkie płaszczyzny działania przedsiębiorstwa. Począwszy od projektowania i produkcji, na dystrybucji i marketingu skończywszy. 

Podsumowując, klastry mają wpływ na większą innowacyjność i produktywność, niższe koszty transakcyjne i logistyczne oraz większe szanse sukcesu na globalnym rynku. Mając na uwadze wszystkie korzyści, a także aktualny stan konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw na pewno warto zastanowić się nad przystąpieniem do klastra, czy też wystąpieniem z inicjatywą jego powstania.

Jakie możemy napotkać bariery w zakładaniu i przystępowaniu do klastrów?

Oprócz wartości, jakie niesie za sobą bycie w klastrze, zanim do tego dojdzie możemy napotkać pewne trudności. Poniżej wymieniamy kilka z nich, które mogą się pojawić:

1. Bariera prawna - aby klaster mógł zaistnieć, musi pojawić się ustawa o klastrach. W wielu krajach, jeżeli nawet już istnieją uregulowania w tej materii, są one ubogie i niedookreślone, dlatego też bardzo często ulegają zmianom. Te legislacyjne zawirowania nie wpływają pozytywnie na warunki pracy klastra.
2. Bariery ekonomiczno-finansowe - które w znacznym stopniu utrudniają rozpoczęcie działalności klastra. Są to przede wszystkim wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej, a także brak modeli klastrowych w polityce rozwoju regionalnego.
3. Bariery organizacyjne - wynikające z niskiej świadomości znacznej części środowiska biznesu na temat klastrów, jak również brak możliwości i platformy wymiany doświadczeń z tej dziedziny. Kłopot stanowią także słabe powiązania świata nauki z przedsiębiorcami i niechęć do współpracy małych firm pomiędzy sobą.
4. Bariery historyczno-kulturowe - niski poziom organizacji, ograniczona świadomości władz regionu o roli klastrów.

Jednak porównując korzyści z wymienionymi powyżej utrudnieniami i ewentualnymi przeszkodami oraz analizując liczbę powstających klastrów możemy śmiało stwierdzić, że nie odgrywają one aż tak istotnej roli i nie stanowią przeszkód nie do pokonania.