W przedsiębiorstwach "kryje się [...] największy potencjał rozwoju i wzrostu zatrudnienia, w opartym na wiedzy i kwalifikacjach społeczeństwie przyszłości"

                                                                                                          (T. Blair, G. Schrőder[1])

1. Geneza pojęcia przedsiębiorcy i przedsiębiorczości.

Przedsiębiorczość…to pojęcie tak powszechne obecnie, że wydaje się oczywiste i nie wymagające szczególnych wyjaśnień. Nic bardziej mylącego.

Każdy z nas bardziej lub mniej świadomie używa tego określenia na co dzień. Znamy wiele osób, które uważamy za przedsiębiorcze lub sami jesteśmy przedsiębiorcami. Osobami, które świadomie wykorzystują cechy swojej osobowości pozwalające na realizowanie przedsiębiorczych postaw.

Spróbujmy przyjrzeć się bliżej temu pojęciu. Często pojmowane jest jako siła napędowa prowadzenia biznesu.

Bywa także terminem używanym dla określenia wyjątkowych lub w jakiś sposób szczególnych zdolności i umiejętności ludzi, niekoniecznie związanych z biznesem.

Warto spróbować poszukać odpowiedzi na pytanie: czym jest przedsiębiorczość?

Początkowo nie tyle przedsiębiorczość, a właśnie przedsiębiorca był bohaterem naukowych opracowań.

Pierwsze wzmianki opisujące funkcje gospodarcze pełnione przez przedsiębiorcę sięgają końca XVIII w. (Richard Cantillon, Adam Smith)[2].

Nie znaczy to oczywiście, iż wcześniej nie miały miejsca przejawy postaw zasługujących na miano przedsiębiorczych. Po raz pierwszy jednak zdefiniowano i dokonano teoretycznego opisu tego pojęcia trzysta lat temu.

Istotny wkład wniosła praca francuskiego ekonomisty J.B. Say’a, który w 1800 roku stworzył opis zachowań przedsiębiorcy:

„Przedsiębiorca przesuwa zasoby ekonomiczne z obszaru niższej do wyższej zdolności produkcyjnej i większej wydajności”.

Definicja Say’a nie daje jednak pełnego opisu przedsiębiorcy. Według charakterystyki popularnie stosowanej w USA dla określenia przedsiębiorcy: jest to człowiek „otwierający własną, małą firmę”, lecz z punktu widzenia pozostałych, prezentowanych w literaturze teorii, nie każdy nowy, mały biznes jest przedsiębiorczy bądź działa zgodnie z zasadami małej przedsiębiorczości.

Stopniowo dokonywały się procesy przeobrażenia i krystalizowania pojęcia.

W XIX wieku zaistniało już w słowniku języka polskiego słowo przedsiębiorstwo, które jest tłumaczeniem francuskiego antrepryza, czyli włożeniem kapitału w fabrykę bądź zakład przemysłowy w celu uzyskiwania korzyści materialnych.

W języku polskim jednak pojęcia przedsiębiorca i przedsiębiorczość zostały opisane dopiero na początku lat dwudziestych minionego wieku.

W końcu minionego wieku, w 1998 roku, w Słowniku języka polskiego nabrały kształtu w formie definicji przedsiębiorcy jako człowieka, który prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek, właściciela przedsiębiorstwa.

 

Pojęcie przedsiębiorczości spotykamy u zachodnich autorów także w dużo wcześniejszych opracowaniach.

Przedsiębiorczość to proces kreowania czegoś na wartość, czegoś wymagającego niezbędnego nakładu czasu i wysiłku oraz zakładającego finansowe, psychiczne i społeczne ryzyko przy oczekiwaniu w zamian nagrody finansowej i osobistej satysfakcji.[3]

Według cytowanych teorii, często pojęcie przedsiębiorczości utożsamia się z nowopowstałą, małą firmą. Czy na pewno słusznie?

Wiele z takich przedsiębiorstw jest jedynie powieleniem już stworzonych koncepcji, a więc nie wymagających uruchomienia procesu twórczego, jakim zgodnie z teorią powinno być zastosowanie zasad przedsiębiorczości. Niewątpliwie wszystkie nowe, małe firmy wykazują wiele wspólnych cech. By jednak jakieś przedsięwzięcie mogło zostać określone przedsiębiorczym, powinno wykazać specjalne cechy poza tym, że jest nowe i małe. Wiele wyników obserwacji wskazuje, że w rzeczywistości przedsiębiorcy stanowią mniejszość wśród nowych firm i ich założycieli. To oni jednak przeobrażają rzeczywistość, zmieniają wartości i tworzą często nową rzeczywistość.[4]

Przedsiębiorczość organizacji nie jest bezpośrednio związana z jej skalą bądź wiekiem. Rozwiązania i zachowania przedsiębiorcze spotykamy również w dużych i często długo już istniejących firmach.

Przykład

Spółka General Electric to jedna z największych firm świata. Istnieje od ponad stu lat. Zajmuje na rynku bardzo silną pozycję, jednak cały czas szuka nowych obszarów działalności. Inicjuje zakładanie nowych, przedsiębiorczych biznesów, praktycznie od punktu zerowego i rozwija je w znaczące branże.

Początkowo GE kojarzono jedynie z wytwórstwem, jednak dzięki swym przedsiębiorczym rozwiązaniom spółka rozwinęła również swą gałąź finansową - General Electric Credit Corporation, której zaistnienie na rynku wywołało w USA wstrząs leżący u podstaw przekształceń w amerykańskim systemie finansowym (jeszcze przed kryzysem), a stosunkowo niedawno także z sukcesem zaistniała w Wielkiej Brytanii, zaś od kilku lat coraz bardziej widoczna jest w krajach Unii, w tym także w Polsce.

Współczesna teoria przedsiębiorczości to efekt pracy wielu badaczy na przestrzeni wieków. Opracowane przez nich teorie, można pogrupować ze względu na aspekt, który z ich punktu widzenia, był najistotniejszym dla postaw przedsiębiorczych.

 

Przedsiębiorczość jest raczej sposobem postępowania niż cechą osobowości.

Jej podstawy leżą w koncepcji i teorii a nie w intuicji.[5]

 

Różnorodność sposobów postrzegania i definiowania pojęcia przedsiębiorczości sprawiła, iż źródeł jej upatruje się w różnych obszarach nauki.

Przyczyn przedsiębiorczości szukano między innymi:

-        w pewnych, specyficznych cechach osobowości właściwych niektórym jednostkom,

-        w systemie społecznym i panującym modelu wychowania,

-        w relacjach między popytem a podażą na rynku.

Biorąc po uwagę tak różnorodne czynniki warunkujące określenie pojęcia przedsiębiorczości, można dokonać podziału na dwie główne grupy definicji:

1) będące efektem działań przedsiębiorczych - ekonomiczne

2) będące efektem cech osoby, czyli przedsiębiorcy.

Autorzy traktujący cechy ekonomiczne przedsiębiorczości jako dominujące, to między innymi: Cantillon R., Cassone M., Kirzner I., Knight F., Leibnstein H., Schumpeter J.

Jako przykład przytoczyć można definicję Knight’a:

Pozycja przedsiębiorcy jest na tyle uprzywilejowana, że konkurują o nią wszyscy ludzie, wygrywają jednak jednostki o najwyższych umiejętnościach.

Poglądy zupełnie przeciwne prezentuje Schumpeter, który twierdzi, iż:

przedsiębiorcą jest ten, kto poszukuje nowatorskich kombinacji. Każde działanie zaś, powtarzające raz określoną kombinację zasobów, podejmowane w już istniejącej dziedzinie jest działaniem rutynowym.

Zgodnie więc z tą teorią, przedsiębiorcy to ci, którzy prowadzą działania innowacyjne, nawet jeśli nie mają one formy działalności gospodarczej.

Shumpeter za bardzo istotny element, decydujący niemalże o tym, czy ktoś może zostać określony mianem przedsiębiorcy, czy tez nie, uważa motywację do działań przedsiębiorczych.

Poza bowiem oczywistymi motywami materialnymi w działaniach przedsiębiorcy, występują również inne czynniki, powiązane z takimi wartościami, jak:

- chęć sprawdzenia zmysłów,

- wola walki,

- satysfakcja czerpana z działania i tworzenia,

- chęć sprawdzania nowych pomysłów.

Opisane czynniki, wpływające na skłonność do podejmowania działań innowacyjnych, można zauważyć u osób określanych jako przedsiębiorcze dużo częściej niż u innych ludzi.

Przedsiębiorczość nie stanowi jednak jedynie zespołu cech osobowościowych i charakterologicznych. To także zjawisko osadzone w procesach rynkowych.

Kilku austriackich ekonomistów zbudowało w swoich koncepcjach wizję rynku jako zbioru sytuacji, które są interpretowane jako jednostki na podstawie ich subiektywnej wiedzy i doświadczenia. Zgodnie z tą teorią, poprzez indywidualne działania powstaje porządek, nazywany również spontanicznym ładem, który jest wypadkową decyzji i działań uczestników rynku.

W powyższym procesie wyklucza się bezwzględnie jakąkolwiek odgórną ingerencję (np. państwa)[6].

Kolejnym badaczem zajmującym się analizą pojęcia przedsiębiorczości był Kirzner I.M. Poglądy jego są nieco odmienne od powyżej cytowanych. Uważa on bowiem, iż podstawową rolą przedsiębiorcy jest funkcja „arbitra”[7], który zaczyna działać w stanie nierównowagi, a wszystkie jego działania mają na celu doprowadzić do stanu równowagi. Najważniejszym bodźcem decyzyjnym i elementem przewagi jest według Kirznera wiedza. Jej brak bądź nierówny poziom wśród uczestników gry rynkowej prowadzi do powstania nierównowagi. Wiedza pozwala na lepsze wykorzystanie powstających okazji i maksymalizację zysku[8].

Przyglądając się bliżej przytoczonym koncepcjom warto zwrócić uwagę na podejście cytowanych autorów do powiązań osoby przedsiębiorcy i kapitalisty.

Podejście do jedności własności i zarządzania jest głównym elementem różnicującym omawiane koncepcje.

Dla Cantillona przedsiębiorca i kapitalista to jedna osoba.

Knight również zakłada spójność zadań osoby realizującej zadania i finansującej je.

Według Schumpetera jednak przedsiębiorca i kapitalista to różne osoby. Przedsiębiorca dzięki swej pomysłowości przynosi posiadaczowi kapitału zysk.

Również Kirzner, dla którego przedsiębiorca to osoba szukająca okazji rynkowych, wyklucza łączenie go z osobą właściciela. Zakładając, że podstawową cechą jest rynkowa czujność przyjmuje, że również osoba bez kapitału, ale taka, która wykorzystała nadarzającą się okazję rynkową, może być przedsiębiorcą. W oparciu o takie założenia wyodrębnił on postawę tzw. „czystego przedsiębiorcy”.

Późniejsze koncepcje, z drugiej połowy XX wieku, kładą nacisk na łączenie elementów istniejących już poglądów i koncepcji tego zagadnienia, mniejszą zaś wagę przykładają do tworzenia nowych punktów widzenia przedsiębiorczości.

W historii polskich badań poświęconych temu zagadnieniu niestety widać wyraźnie, jak w myśl zasad centralnego planowania czyniono starania, by zaprzeczyć lub wręcz nie dostrzegać istotnej roli przedsiębiorczości w budowaniu gospodarki.

Rozważania koncentrowały się na przedsiębiorstwie definiowanym jako: „zorganizowany zespół ludzi i środków, prowadzący działalność gospodarczą w celu zaspokajania potrzeb społecznych”[9]

Czas ten można więc uznać, z punktu widzenia rozwoju badań nad pojęciem przedsiębiorczości, za stracony. W krajach jednak, w których bez przerwy rozwijała się gospodarka rynkowa, postępowały również badania nad precyzowaniem tego pojęcia.

Efektem tych działań jest podjęta przez Leibensteina H. próba odpowiedzi na pytanie o przesłanki sprzyjające zaistnieniu zjawiska przedsiębiorczości. Zbudował on koncepcję nieefektywności X. Według niego przedsiębiorczość jest odpowiedzią na istnienie nieefektywności. Zgodnie z tą teorią, przestrzeń gospodarcza jest niewykorzystana optymalnie. Lebenstein twierdzi, iż rozwój rynku jest procesem odznaczającym się ciągłym wzrostem entropii. Proces ten wyznacza obszar nieefektywności X.

Racjonalne działania przedsiębiorstw mają na celu zmniejszenie obszaru nieefektywności X. Znajdują one odzwierciedlenie w ciągłym poszukiwaniu luk w możliwościach rynkowych. Idąc więc za tym tokiem myślenia można założyć, iż podstawowym dążeniem przedsiębiorców jest wysiłek zmierzający do minimalizacji skali nieefektywności. [10]

Przedsiębiorca, zgodnie z tą teorią jest więc osobą gromadzącą nakłady. Biorąc pod uwagę niedoskonałości rynku szuka i wypełnia istniejące luki swoją propozycją.

Z punktu widzenia roli przypisanej przez Lebensteina przedsiębiorcy, winien on ciągle reagować na wzrost obszaru nieefektywności, a także bezustannie poszukiwać nowych rozwiązań.

Przedsiębiorczość w takim ujęciu jest determinantą rozwoju gospodarczego.

Według Lebensteina mamy do czynienia z dwoma typami przedsiębiorczości:

- zrutynizowaną

- innowacyjną[11] .

Jego koncepcja, podobnie jak cytowanego wcześniej Schumpetera, upatruje motywy postępowania przedsiębiorcy w jego cechach osobowościowych i preferencjach, nie zaś w dążeniach czysto materialnych.

Według innego badacza - Casson’a M. - przedsiębiorczość jest tożsama z podejmowaniem decyzji. Jego teoria jest swoistą syntezą głównych nurtów w prezentowanym obszarze tematycznym. Autor ten twierdzi, iż przedsiębiorca jest najważniejszą osobą biorącą udział w procesach gospodarczych. Osoba ta w oparciu o swoją wiedzę i często doświadczenie, podejmuje decyzje dotyczące alokacji bądź realokacji zasobów.[12] Wszelkie działania przedsiębiorcy powinny być wspomagane informacjami, dostępem do nich, co w konsekwencji zapewnia mu przewagę decyzyjną.

Według Casson’a, warunki działania przedsiębiorcy rysują się następująco:

-        rynek – pole działania przedsiębiorcy

-        szersza informacja gospodarcza pozwala na właściwsze podejmowanie decyzji rynkowych

-        wolno podjąć każdą decyzję rynkową

-        aktywizacja działań i dostęp do rynków wiążą się z kosztami transakcyjnymi.

Przedsiębiorca jest „agentem zmian”[13] na rynku, ciągle szukającym okazji w otoczeniu oraz reagującym na wszelkie sygnały płynące z niego, tak by stworzyć lepsze warunki dla zaistnienia jego przedsięwzięcia. W koncepcji tej jedną z podstawowych determinant powodzenia jest informacja.

Powyżej przytoczone koncepcje głównie zwracają uwagę na ekonomiczne funkcje, jakie spełnia przedsiębiorczość.

Podstaw takiego kierunku myślenia należy upatrywać w ogólnych tendencjach rozwoju nauk ekonomicznych.

Nie można jednak pominąć także drugiego aspektu tego zagadnienia – aspektu osobowościowego.

Na drugim biegunie stoją bowiem poglądy, które zakładają, iż postawy przedsiębiorcze wynikają z pewnych cech charakteru.

Źródłem tych koncepcji są badania prowadzone w obszarze psychospołecznym. Prowadzą one w kierunku zdiagnozowania typowego dla przedsiębiorcy rysu charakterologicznego.

Ogólnie, zgodnie z taką koncepcją, można przyjąć, iż człowiek przedsiębiorczy to taka osoba, która wykazuje ducha inicjatywy, chętnie załatwia różne sprawy, jest rzutka, ma innowacyjne pomysły[14]. Pomimo dużej różnorodności wśród koncepcji roli przedsiębiorcy, dla potrzeby uogólnienia można założyć, iż przedsiębiorca to osoba:

- elastyczna, akceptująca zmiany

- mająca nowatorskie pomysły i podejście do realizowanych zadań

- niezależna, umiejąca samodzielnie podejmować decyzje

- dążąca do osiągnięć

- nie zrażająca się pod wpływem porażek

- potrafiąca z własnej woli ciężko i wytrwale pracować

- z umiarkowaną skłonnością do podejmowania ryzyka

- przeświadczona o posiadaniu autokontroli

- mająca zaufanie do podejmowanych przez siebie decyzji.

Kreśląc taki wizerunek przedsiębiorcy trudno nie zgodzić się z poglądem, iż jego działalność stanowi podstawę procesów gospodarczych i społecznych.

 

2. Typologia pojęcia przedsiębiorczości.

Przedstawiona różnorodność definicji przedsiębiorcy jak i przedsiębiorczości niesie ze sobą potrzebę dokonania próby bardziej szczegółowej klasyfikacji. W działaniach badaczy również można zaobserwować tendencję mającą na celu doprowadzenie do ujednolicenia tego jakże rozbudowanego pojęcia.

Wielu autorów próbowało dokonać klasyfikacji pojęcia przedsiębiorczości ze względu na jej formy i przejawy.

Uwarunkowania oraz motywy powstawania postaw przedsiębiorczych stały się podstawą do wyróżnienia czterech modeli przedsiębiorczości:

- żywiołowej

- etycznej

- systemowej

- ewolucyjnej[15].

Żywiołowa – związana jest z momentami przełomowymi, równocześnie z ustalaniem się nowego systemu gospodarczego bądź politycznego. Wtedy to istnieją warunki sprzyjające aktywności jednostek kreatywnych, które łatwo adaptują się w warunkach dużej niepewności sytuacji gospodarczej.

Aktywność takich jednostek może się przejawiać zarówno w działaniach pozytywnych, np. kreujących nowe normy prawne, negatywnych, polegających na świadomym łamaniu obowiązujących przepisów i norm, bądź też zupełnie neutralnych, np. wykorzystujących luki prawne i niedoskonałości przepisów.

Etyczna - podłożem do jej rozwoju są postawy światopoglądowe i religijne. Przedsiębiorca spełnia postulaty stawiane przez wyznawaną religię. Kategorie ekonomiczne mają drugorzędne znaczenie. Niektóre postawy religijne wykazują elementy wiążące sferę ekonomiczną z duchową. Przykładem może być pogląd jednego z odłamów protestantyzmu, kalwinizmu, według którego praca jest formą modlitwy, zaś bogacenie się jest objawem łaski bożej.

Systemowa - występowanie tego rodzaju przedsiębiorczości jest ściśle związane z rozwiniętymi gospodarkami rynkowymi, w których prowokowanie działań przedsiębiorczych traktowane jest jako jedno z zadań państwa.

Ewolucyjna – postrzegana jest jako postawa polegająca na ciągłym podnoszeniu swoich kwalifikacji i pozycji zawodowej. Ten rodzaj przedsiębiorczości wymaga długotrwałego planowania, wytrwałości i konsekwencji w realizowaniu celów. Model ten ma prawo zafunkcjonować w warunkach stabilnej sytuacji gospodarczej.

Przedstawiona powyżej typologia, przedstawia typy przedsiębiorczości w kontekście warunków, jakie płyną z otoczenia społeczno-gospodarczego, przy uwzględnieniu jednocześnie zmiennych historycznych.

Innym rodzajem klasyfikacji pojęcia przedsiębiorczości jest podział dokonany przy uwzględnieniu stopnia i rodzajów aktywności wykazywanej przez przedsiębiorców. Wyszczególnia on pięć podstawowych typów przedsiębiorczości[16]:

- przedsiębiorczość administracyjną – wdrażanie nowych produktów, usług, procesów i technik

- oportunistyczną – szukanie szans płynących z otoczenia

- kooperacyjną – polega głównie na zawieraniu aliansów i relacji z innymi firmami

- inkubacyjną – tworzenie nowych przedsiębiorstw

- imitacyjną – naśladowanie działalności konkurencji.

Przytoczona powyżej typologia opiera się głównie na analizie wnętrza przedsiębiorstwa oraz otoczenia bliższego.

Przedmiotem jej zainteresowania jest zarówno cykl życia przedsiębiorstwa, jak i struktura rynku.

Dokonując analizy poziomu zaawansowania postaw przedsiębiorczych oraz częstotliwości ich przejawów warto przytoczyć kolejny rodzaj klasyfikacji przedsiębiorczości

- systematyczno–rzemieślnicza – charakteryzuje ją duża częstotliwość podejmowanych działań o niskim poziomie innowacyjności

- periodyczno–rozwojowa – opisuje grupę przedsięwzięć podejmowanych rzadko, jednak wykazujących znaczne zaawansowanie przedsiębiorcze

- rewolucyjna – jest to częste realizowanie nowych działań wysoko innowacyjnych

- periodyczno–rzemieślnicza – rzadko podejmowane przedsięwzięcia, które wykazują również niską innowacyjność[17].

Zgodnie z tym tokiem myślenia warto zwrócić uwagę na fakt, iż zgodnie z proponowaną typologią wszystkie przejawy przedsiębiorczości mają swoje miejsce i znaczenie dla gospodarki. Podział uwzględniający częstotliwość i zaawansowanie działań przedsiębiorczych ma jedynie na celu zaznaczenie istnienia pewnego rodzaju działań, które mogą stanowić swego rodzaju „pionierstwo” przedsiębiorczości.

Działania przedsiębiorcze mogą mieć zarówno charakter gospodarczy, jak i pozagospodarczy.[18]

Może się zdarzyć, iż nastąpi decentralizacja kierownictwa i delegacja uprawnień decyzyjnych na niższe szczeble struktury organizacyjnej.

W sytuacji, gdy przyznane uprawnienia decyzyjne nie pozostawiają menedżerom odpowiedniego stopnia swobody, zaczynają oni pełnić funkcje administracyjne, w odróżnieniu od działań przedsiębiorczych.

Obok administratora wyróżnia się jeszcze działania, które określono mianem intraprzedsiębiorczości, czyli innymi słowy przedsiębiorców przejawiających swe przedsiębiorcze postawy wewnątrz danej organizacji.[19]

Pojęcie intraprzedsiębiorcy i intraprzedsiębiorczości pojawiło się po raz pierwszy w roku 1985, w pracy Pinchota,[20].

Intraprzedsiębiorczość to działalność realizowana wewnątrz istniejącej struktury korporacji, która jest swego rodzaju odpowiedzią na biurokratyczne skostnienie. Postawa ta umożliwia rozwój kreatywności i innowacyjności.

Opisywane pojęcie jest o tyle specyficznym rodzajem przedsiębiorczości, że odnieść je można jedynie do indywidualnych osób, nie zaś do zespołów, organizacji czy instytucji.

Jak wynika z przytoczonych rozważań, przedsiębiorczość to zagadnienie wielowymiarowe i mające ogromne znaczenie dla rozwoju nie tylko gospodarki, ale również postaw i zachowań ludzi. Nie tylko nauki ekonomiczne poświęcają temu rodzajowi ludzkiej aktywności wiele miejsca. Przedsiębiorczość to również przedmiot badań psychologów, socjologów, a nawet historyków.

Na przestrzeni dziejów postawy innowacyjne stawały się głównym motorem wielu odkryć oraz nowych przedsięwzięć, będących początkiem istotnych zdarzeń.

Przedsiębiorczość stanowi istotny wyznacznik zmian gospodarczych, jakie zachodzą w świecie.

Stanowi zbiór cech i funkcji, które w bezpośredni sposób oddziałują na jakość gospodarki państwa oraz instytucji będących związkami państw (przykładem może być Unia Europejska). W gospodarce rynkowej postawa przedsiębiorcza bądź jej brak determinuje przewagę konkurencyjną, przetrwanie i powodzenie firmy lub wręcz przeciwnie - jej upadek.

W szerszym aspekcie, przedsiębiorczość to również zespół cech uwarunkowanych przez ludzki umysł, a więc element determinujący w mniejszym lub większym stopniu zachowanie każdego człowieka.

By określić formy rozwoju przedsiębiorczości w działalności przedsiębiorstw, warto najpierw wskazać miejsce samej przedsiębiorczości jako zjawiska w życiu społecznym i gospodarczym.

Podsumowując dotychczasowe rozważania można przyjąć, iż przedsiębiorczość to zdolność przełożenia: szeroko pojętej wiedzy (konglomerat wiedzy skodyfikowanej - wynik edukacji oraz nieskodyfikowanej - umysł, doświadczenie), indywidualnych cech człowieka, wzorców społecznych na wymierne efekty gospodarcze lub społeczne.

W obszarze ograniczonym terytorialnie, np. w obrębie określonych państw, powstają układy przedsiębiorczych podmiotów.

Między poszczególnymi podmiotami i ich przedsiębiorczością zachodzą interakcje w różnych wymiarach:

- personalnym – przedsiębiorczość jest tu cechą zarządzających i pracowników

- organizacji – przejawy przedsiębiorczości w firmach i instytucjach z otoczenia

- społeczności lokalnych i państwa – stanowi element kształtujący politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa, lecz także cechę kulturową narodu

- związku państw, np. Unia Europejska – element strategii rozwoju wspólnoty.

Kumulacją efektów przejawów przedsiębiorczości jest tworzenie się organizacji pozwalających na realizowanie działań przedsiębiorczych – przedsiębiorstw.

 

3. Definicja małego przedsiębiorstwa.

W klasycznej teorii firmy zajmowano się głównie zachowaniem firm działających na rynkach o doskonałej konkurencji. Zgodnie z tą teorią celem firmy była głównie maksymalizacja zysku. Było to efektem zarówno subiektywnych działań wynikających z motywów przedsiębiorcy, jak i obiektywnych warunków subiektywnej konkurencji.[21]

W miarę rozwoju nauk o przedsiębiorstwie powstawały kolejne koncepcje i kolejne modele.

Duże znaczenie dla mnożenia się różnych kierunków w tej płaszczyźnie miało zaistnienie w latach trzydziestych ubiegłego wieku sytuacji określanej jako konkurencja niedoskonała. Charakteryzowała się tym, iż zaistniało wiele monopoli i oligopoli. Stało się wówczas oczywistym, że działająca w warunkach rynku monopolistycznego firma może przetrwać i funkcjonować, mimo że jej wyłącznym celem nie jest maksymalizacja zysku.

Okazało się, że dla funkcjonowania firmy istotne mogą być również inne cele. Do najczęściej wymienianych należą:

- status i prestiż menedżerów określony pozycją korporacji, dla której pracują

- wysokie dochody menedżerów

lecz także

- spokojne i bezpieczne życie przy umiarkowanych i stabilnych dochodach.

Zaprezentowane podejście stało się z kolei punktem wyjścia do modyfikacji istniejących modeli firm.

Przy analizie takich zmodyfikowanych firm na pierwszy plan wysuwają się trzy elementy, wzajemnie ze sobą powiązane:

- własność

- kontrola

- cel działania firmy.

Większość z firm, w których zastosowanie miały powyższe uwagi to przedsiębiorstwa duże, mające najczęściej postać spółek akcyjnych, jednak niektóre z tych nowopowstałych modeli zostały w pewnej mierze zaadaptowane do analizy funkcjonowania małych firm - zwłaszcza tzw. „firmy menedżerskie” i koncepcje behawiorystyczne. Firmy menedżerskie to efekt ukształtowanych w latach trzydziestych ubiegłego wieku idei menedżeryzmu[22].

Wyróżniono je w oparciu o następujące założenia:

- rozdział własności i kontroli

- rozbieżność interesów między właścicielami będącymi jednocześnie akcjonariuszami a menedżerami, którzy nie są właścicielami, ale kontrolują firmę

- otoczenie, w jakim działa firma, daje menedżerom pewną swobodę decyzyjną.

W teorii klasycznej szczególnie dużo miejsca poświęca się trzem menedżerskim modelom firmy:

- modelowi maksymalizacji sprzedaży Baumola

- modelowi „menedżerskiego przedsiębiorstwa” Marrisa

- „swobody menedżerskiej" Williamsona.

Wszystkie trzy modele zakładają, iż kierownictwo firmy kieruje się motywami odnoszącymi się głównie do ich własnej pozycji, tj.: prestiż i status własny wynikające z pozycji przedsiębiorstwa, stabilność własnego zatrudnienia.

Behawiorystyczna teoria firmy powstała w latach pięćdziesiątych minionego wieku.

Najbardziej znanym modelem tej teorii jest model Cyert i Marcha.

Koncepcja firmy proponowana przez tych badaczy zakłada przede wszystkim analizę procesu decyzyjnego, który ma miejsce w wieloproduktowych przedsiębiorstwach, na rynkach niedoskonałej konkurencji.

Firma, według tej koncepcji, składa się z układu różnych grup, które związane są z różnego rodzaju działaniami prowadzonymi w firmie.

Koncepcja ta zakłada możliwość zaistnienia wewnątrz firmy konfliktu interesów pomiędzy poszczególnymi grupami.

„Firma rozwija się „popychana” przez dynamikę kolidujących wzajemnie celów”[23].

Jak wspomniano na wstępie powyższych rozważań, tylko w niewielkim stopniu, zaprezentowane modele znajdują praktyczne zastosowanie w analizie małych przedsiębiorstw. Uwzględniają one bowiem przedsiębiorstwa już w pełni rozwinięte, nie zaś dopiero rozwijające się. Modele te nie uwzględniają początkowych etapów rozwoju przedsiębiorstwa, tak istotnych dla małych firm.

Zdecydowana większość małych przedsiębiorstw funkcjonuje zaś w warunkach sprzyjających łączeniu własności, kontroli i odpowiedzialności.

Są to najczęściej firmy jednozakładowe, mało zróżnicowane, będące najczęściej jednoosobową lub rodzinną własnością.

Próbując skupić się na zagadnieniach dotyczących tylko sektora małych firm, napotyka się na problemy z jednoznacznym określeniem różnicy między małym przedsiębiorstwem a średnim.

Szukając w literaturze podstaw do stworzenia jednoznacznej definicji okazuje się, że stosowane są różne kryteria kwalifikacyjne.

Najczęściej spotykanym podziałem jest ten przeprowadzony w oparciu o dwa podstawowe kryteria:

- jakościowe

- ilościowe.

Kryterium jakościowe związane jest z rozwojem klasy średniej, która jest ekonomicznie samodzielna. Wykształciła ona specyficzny rodzaj przedsiębiorstw, które powstały w oparciu swobodę działania wynikającą z prawa własności i wolności podejmowania ryzyka realizacji przyjętych zamierzeń.[24] Przytaczane kryteria mają różne nasilenie i znaczenie w różnych krajach. Ogromne znaczenie kryterium jakościowemu przypisuje się w Niemczech. Początek temu poglądowi dał Erhard L., który to twierdził, że ograniczanie oceny przedsiębiorstwa do jedynie znajomości wartości aktywów lub wysokości obrotów jest błędne.

Zgodnie z tą teorią, podstawowe cechy małego przedsiębiorstwa to finansowa niezależność i jedność własności oraz zarządzania. Przejawiają się one w samodzielności zarówno prawnej, jak i ekonomicznej właściciela.

Ta z kolei samodzielność znajduje odzwierciedlenie w postaci trzech podstawowych aspektów:

- społeczna struktura przedsiębiorstwa nabiera cech właściciela

- niski stopień wykorzystywania kredytów i pożyczek w planowaniu gospodarki finansowej

- osoba właściciela staje się jedynym centrum decyzyjnym.

Kryteria ilościowe to kolejna grupa wskaźników służących do opisu wielkości przedsiębiorstwa.

Ten rodzaj kryteriów bierze pod uwagę liczbę zatrudnionych osób, która w pewien sposób określa potencjał przedsiębiorstwa.

Górna granica dla średniego przedsiębiorstwa to zazwyczaj 250 pracowników.

Dla odmiany w Stanach Zjednoczonych mówi się o dużym przedsiębiorstwie, gdy zatrudnia ono więcej niż 500 osób, zaś w niektórych krajach europejskich za duże firmy uznaje się już takie, które zatrudniają więcej niż 200 osób.

Najczęściej na świecie stosuje się jako górną granicę dla małych przedsiębiorstw 50 pracowników, zaś dla mikroprzedsiębiorstw 10 (rzadziej 5)[25].

Definicja stosowana w statystykach OECD jest dość ogólna i klasyfikuje przedsiębiorstwa w oparciu o kryterium ilościowe, czyli wielkość zatrudnienia.

Do niedawna również w krajach Unii Europejskiej jedynym stosowanym kryterium klasyfikacji firm była wielkość zatrudnienia.

Z zastosowania tego wskaźnika wynikały jednak znaczne nieścisłości pomiędzy wynikami poszczególnych krajów, tak więc sytuacja wymagała ujednolicenia.

O wspólnej definicji dla krajów Wspólnoty można mówić więc od kwietnia 1996 roku, gdy Komisja Europejska wydała rekomendację dotyczącą definicji małych i średnich przedsiębiorstw. Z rekomendacji tej jasno wynikało, iż kraje członkowskie nie są zobligowane do stosowania tej definicji. Niemniej jednak miała zastosowanie obowiązkowe, gdy przedsiębiorstwo ubiegało się o dotację z programów pomocy publicznej dla małych i średnich przedsiębiorstw.

Zgodnie z definicją, jaką opublikował The Bolton Report, małe przedsiębiorstwo to takie, które charakteryzuje się stosunkowo niewielkim udziałem w rynku, jest zarządzane przez właściciela lub grupę właścicieli oraz nie jest częścią większego przedsiębiorstwa, czyli jest niezależne.[26]

Inni badacze, np. Odrzyńska, jako podstawowe wyróżniki małych przedsiębiorstw wymienia: samodzielność prawną i ekonomiczną właściciela oraz ograniczoną wielkość kapitału wraz z ograniczeniami kredytowymi. Ważnym elementem jest tu również ciągły, bezpośredni kontakt właściciela z pracownikami, co kształtuje obraz osobistego zarządzania.[27]

Wyróżnia ona następujące cechy jakościowe małych przedsiębiorstw:

- główne źródło utrzymania właściciela i jego rodziny

- członkowie rodziny są pracownikami przedsiębiorstwa

- decydujący udział właściciela w zarządzaniu firmą

- finansowanie przedsiębiorstwa nie jest związane z rynkiem kapitałowym

- przedsiębiorstwo jest przekazywane z pokolenia na pokolenie

- osobisty stosunek właściciela do pracowników

- kierownictwo to jedna osoba lub niewielka grupa osób

- kierowanie przedsiębiorstwem jest niezależne od osób trzecich.

Nieco inny pogląd prezentują badacze z Instytut fur Gewerbeforschung z Wiednia. Wyróżniają oni aż dwanaście cech, które definiują małe przedsiębiorstwa[28]:

- przedsiębiorstwo stanowi zasadniczą podstawę egzystencji oraz źródło dochodów

- członkowie rodziny właściciela również pracują dla przedsiębiorstwa

- ograniczona możliwość podziału pracy w przedsiębiorstwie

- osobista samodzielność przedsiębiorcy (łączenie funkcji kierowania z byciem właścicielem)

- właściciel osobiście pracuje w przedsiębiorstwie i ponosi całkowite ryzyko działalności

- ścisły kontakt pomiędzy właścicielem a pracownikami

- górną granicę skali przedsiębiorstwa wyznacza możliwość ogarnięcia przez właściciela całości spraw związanych z zarządzaniem

- dolną granicą jest możliwość zapewnienia pełnego zatrudnienia oraz odpowiednich dochodów

- w finansowaniu dominują środki własne przedsiębiorcy i jego rodziny oraz osobiste kredyty

- forma prawna to najczęściej spółka osobowa lub własność jednoosobowa

- firma łatwo i szybko dostosowuje się do zmian koniunktury

- ograniczona możliwość zatrudniania wysoko wyspecjalizowanych pracowników.

 

4. Podsumowanie.

Podsumowując przytoczone klasyfikacje uwzględniające kryteria jakościowe warto zacytować zestawienie cech małych przedsiębiorstw dokonane przez J. Muglera, które obrazuje poniższa tabela.

Stosując w definiowaniu małego przedsiębiorstwa kryteria jakościowe, badacz musi dokonać wyboru spośród różnorodności możliwych rozwiązań i charakterystyk najwłaściwszej dla opisania firmy w analizowanym kontekście.

Kryterium to pozwala dokonać bardzo głębokiej analizy, która w opisaniu charakteru małej firmy uwzględnia jej kulturę oraz relacje międzyludzkie wewnątrz przedsiębiorstwa.

Inną grupę często stosowanych kryteriów stanowią kryteria ilościowe.

Odnoszą się one jedynie do wielkości policzalnych, które można wyrazić liczbami. Nie stanowią one opisu uwarunkowań kształtujących ducha małej firmy.

Mimo niewątpliwej wady tej grupy kryteriów, jaką jest ograniczona możliwość oddania specyfiki MP, mają one jednak duże znaczenie praktyczne.[i]

Dzięki nim możliwe jest sporządzanie wszelkiego rodzaju zestawień statystycznych poświęconych rozwojowi i przeobrażeniom w małej firmie.

Ta grupa kryteriów pozwala również na wyróżnienie grupy przedsiębiorstw określanych jako małe i kwalifikujących się na przykład do pomocy w ramach polityki rządu czy dotacji z UE.

Istnienie tych kryteriów pozwala również stworzyć specjalne uwarunkowania prawne w zakresie np. systemu podatkowego, bhp, prawa pracy itp.

Także powyższe kryteria stanowią podstawę kwalifikowania konkretnych przedsiębiorstw do odpowiednich zrzeszeń, np. zawodowych czy grup interesu.

Najczęściej stosowanymi kryteriami przy klasyfikacji małych przedsiębiorstw są:

- liczba zatrudnionych

- wielkość obrotów

- wartość majątku trwałego.

Definicja zawarta w załączniku nr I do Rozporządzenia Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznającego niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu wyodrębnia następujące kategorie przedsiębiorstw::

1) średnie przedsiębiorstwo

2) małe przedsiębiorstwo

3) mikroprzedsiębiorstwo

Zgodnie z polskim ustawodawstwem, małe przedsiębiorstwo to przedsiębiorstwo, które:

- zatrudnia mniej niż 50 pracowników oraz

- jego roczny obrót nie przekracza 10 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 10 milionów euro.

 

Tabela. Syntetyczne ujęcie determinant małego i średniego przedsiębiorstwa w prawie polskim

Kryterium	Małe przedsiębiorstwo	Średnie przedsiębiorstwo
Wielkość zatrudnienia	0 – 49	50 – 249
Wielkość przychodów	0 - 10 mln EURO	10 – 50 mln EURO
Suma aktywów	0 - 10 mln EURO	10 - 43 mln EURO

Źródło: Opracowanie własne na podst.: ustawa z dnia 6 marca 2018 r.

Prawo przedsiębiorców (Dz.U.2019.1292 z późn. zm.)

 

W praktyce jednak stosuje się najrozmaitsze definicje.

Najbardziej rozpowszechniona jest ta stosowana przez amerykański Zarząd ds. Drobnej Przedsiębiorczości (Smal Business Administration)[29].

Definicję małego przedsiębiorstwa skonstruowano tak, by była ona właściwa do zastosowania nieomal w każdej branży. Dla uproszczenia, w ślad za Griffinem, zdefiniujemy małe przedsiębiorstwo jako takie, które ma niezależnego właściciela i kierownictwo oraz w porównaniu z dużym przedsiębiorstwem ma niewielką możliwość oddziaływania na otoczenie.

Jak wynika z obserwacji przytaczanych przez Griffina – dotyczy to głównie przedsiębiorstw w USA, choć pewne analogie można również zaobserwować w Polsce - małe przedsiębiorstwa najczęściej dobrze sobie radzą w sferze usług, handlu detalicznego i hurtowego. Często zaś nie sprawdzają się w produkcji.

Dynamika powstawania nowych, małych przedsiębiorstw jest tak duża, iż z roku na rok obserwuje się coraz większe dysproporcje ilości funkcjonujących małych przedsiębiorstw i dużych.

Dokonując klasyfikacji spotykamy się z jeszcze jednym utrudnieniem, jakie niesie ze sobą rozgraniczenie pojęcia małego i średniego przedsiębiorstwa, toteż często są one umieszczane we wspólnym zbiorze określanym sektorem małych średnich przedsiębiorstw.

Czerpiąc informację z rozwiązań legislacyjnych występujących w Polsce, pojęcie małego przedsiębiorstwa znaleźć można w ustawie z dnia 6 marca 2018 r. Prawo. W ustawie pojęcie przedsiębiorstwa utożsamiane jest z przedsiębiorcą, za którego zgodnie z art.4 ust..1 uznaje się osobę fizyczną , osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niebędącą osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonująca działalność gospodarczą. Przedsiębiorcami są również wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (art.4 ust.2).

Klasyfikacja małych i średnich przedsiębiorstw pełni funkcję usystematyzowania tematu oraz przedstawienia propozycji, jak opisać małą i średnią firmę.

W oparciu o przytoczone definicje można wyszczególnić zakres zainteresowania, zaś klasyfikacja odpowiada na pytanie: z jaką strukturą mamy do czynienia? Odpowiedź na to pytanie pozwala przyporządkować firmę do określonego typu, lecz także na oznaczenie grupy charakterystycznej dla danego zbioru przedsiębiorstw oraz cech odróżniających je od innych.

Uwzględniając charakter procesów założycielskich K. Wesper wyodrębnia następujące przedsiębiorstwa: [30]

-        powstałe z obawy przed bezrobociem, zakładane przez ludzi mających problemy ze znalezieniem pracy lub zagrożonych utratą dotychczasowego zajęcia

-        będące wyznacznikiem „stylu życia”, tworzone przez osoby ceniące sobie niezależność, dążące do samorealizacji i spełnienia zawodowego. Powodem zakładania przez nich nowej firmy nie jest wzrost dochodów, lecz możliwość rozwoju i osiąganie satysfakcji z pracy

-        wysoko dochodowe, stabilne, małe przedsięwzięcia, działające z reguły w obrębie rynku lokalnego, generujące duże dochody w krótkim okresie czasu

-        szybko rosnące, powiązane z dużym, rosnącym rynkiem, zapewniającym im szybki rozwój.

Wiele napisano, powiedziano i wiele jeszcze powstanie teorii przedsiębiorczości, przedsiębiorcy, przedsiębiorstwa… Zamykając nasze rozważania myślę, że można pokusić się o stwierdzenie, że przedsiębiorca musi przede wszystkim odważnie patrzeć przed siebie i być gotowym do wspierania swojej przedsiębiorczości.

                                                                       To co zdobyliśmy z największym trudem

                                                                       najbardziej kochamy

                                                                                                                      (Seneka)

Bibliografia

 

[1] T.Blair, G. Schroeder, Manifest Socjaldemokratyczny, Gazeta Wyborcza, 10-11.07.1999

[2] Piasecki B.., Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, 1997,

[3] Hisrich R. D., Peters M. P.: Enterpreneurship:Starting. Developing and Managing a New Enterprise, 2000

[4] Drucker P.F. Natchnienie i fart czyli innowacja i przedsiębiorczość, Wydawnictwo Studio Emka, Warszaw 2004, s.23-28

[5] Drucker ibidem

[6] Kraśnicka T.: Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2002, s. 32

[7] Piasecki B.., Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, 1997,

[8] Deakins D.: Enterpreneuership and Small Firms. Mc Graw-Hill Publishing Company.London 1996, s. 9

[9] Smoliński S. Elementy ekonomiki przemysłu, PWN, Warszawa 1965, za Piasecki B. Przedsiębiorczość…

[10] Lebenstein H. Poza schematem homoeconomicus. Nowe podstawy mikroekonomii. PWN, Warszaw 1998, s.5, 336, 348

[11] Kraśnicka T. Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2002, s.44

[12] Deakins D.: Enterpreneuership and Small Firms. Mc Graw-Hill Publishing Company.London 1996, s.12

[13] Casson M. Oxford Handbook of Entrepreneurship, Oxford University Press, 2008

[14] Szymczak M.(red.) Słownik języka polskiego. PWN, Warszawa, 1998

[15]Haber L.H., Zachowania przedsiębiorcze- próba typologii. [w:] Przegląd Organizacji 5/1996, s. 15-18

[16] Juneja J.S., Enterpreneurship In public enterprises, Mimeo 190, s.11

[17] Kraśnicka T., Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydawnictwo AEw Katowicach, Katowice 2002, s. 189

[18] Kraśnicka ibidem

[19] Piasecki B., Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, 1997, s.43

[20] Pinchot G., Intrapreneur, Harper and Row, New York, 1985

[21] Piasecki B. Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, 1997 s. 48,49

[22] Devine P.J., Lee N., Jones R.M., Tyson W.J.,A Introductionto Industrial Economics, George Allen and Unwin, 3^rd ed, London, 1979

[23] Piasecki., Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, 1997, s.43

[24] Piasecki ibidem

[25] Smal land Medium –Sized Enterprises: Local Strength, Global Reach, Policy Brief, OECD, June 2000, s.2

[26] Burns P., Dewhurst J. (red.), Small Busienss and Enterpreneurship. Macmillan, London 1990, s.2

[27] Odrzyńska E., Kategoria małych i średnich przedsiębiorstww krajach Europy. [w:] EiOP nr 3/2000, s. 11

[28] Łuczka T: Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. PWN, Warszawa- Poznań 2001, s.19

[29] Griffin R.W., Podstawy Zarządzania Organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.732

[30] Wesper K.: New venture Strategies. Prentice –Hall Englewood Cliffs 1980, za:Piasecki B. : Ekonomika I zarządzanie małą firmą. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa-Łódź 1998

Blair T., Schroeder G., Manifest Socjaldemokratyczny, Gazeta Wyborcza, 10-11.07.1999

Burns P., Dewhurst J. (red.), Small Busienss and Enterpreneurship. Macmillan, London 1990,

Deakins D.: Enterpreneuership and Small Firms. Mc Graw-Hill Publishing Company.London 1996,

Devine P.J., Lee N., Jones R.M., Tyson W.J.,A Introductionto Industrial Economics, George Allen and Unwin, 3^rd ed, London, 1979

Griffin R.W. ”Podstawy Zarządzania Organizacjami”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001

Haber L.H., Zachowania przedsiębiorcze- próba typologii. [w:] Przegląd Organizacji 5/1996

Hisrich R..D., Peters M.P. : Enterpreneurship:Starting. Developing and Managing a New Enterprise, 2000

Juneja J.S., Enterpreneurship In public enterprises, Mimeo 190

Kraśnicka T., Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2002, s. 189

Łuczka T.: Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. PWN, Warszawa- Poznań 2001, s.19

Mróz J. Kultura organizacyjna małych i średnich przedsiębiorstw, Wrocław 2004

Odrzyńska E., Kategoria małych i średnich przedsiębiorstww krajach Europy. [w:] EiOP nr 3/2000, s. 11

Piasecki B., Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka., Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, 1997

Pinchot G., Intrapreneur, Harper and Row, New York, 1985

SchiemannnM.: Enterprises In Europe- does size master? W Statistics in focus. Industry, trade and services. Theme 4-39/2002.European Communities 2002, s.2

Szymczak M.(red.) Słownik języka polskiego. PWN, Warszawa, 1998

Smal land Medium –Sized Enterprises: Local Strength, Global Reach, Policy Brief, OECD, June 2000, s.2

Ustawa z dnia 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców (Dz.U.2019.1292 z późn. zm.)